Μάθημα 77ο: Το κεφάλαιο ως αξία εν κινήσει. Χρόνος περιστροφής

77o ΜΑΘΗΜΑ

ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΩΣ ΑΞΙΑ ΕΝ ΚΙΝΗΣΕΙ. ΧΡΟΝΟΣ ΠΕΡΙΣΤΡΟΦΗΣ

Μέχρι τώρα λοιπόν ο Μαρξ έχει εξετάσει διεξοδικά τις κυκλήσεις των τριών μορφών του κεφαλαίου:

Ι. Κύκληση χρηματικού κεφαλαίου
Χ – Ε (= Εδ + Μπ) … Π… Ε΄ (= Ε + ε) – Χ΄ = Χ + χ
ΙΙ. Κύκληση παραγωγικού κεφαλαίου
Π … Ε΄ – Χ΄ – Ε … Π
ΙΙΙ. Κύκληση εμπορευματικού κεφαλαίου
Ε΄ – Χ΄ – Ε … Π … Ε΄

Συνολική κύκληση
Χ – Ε … Π … Ε΄ – Χ΄ – Ε … Π … Ε΄ – Χ΄

Η αναπαραγωγή του κεφαλαίου σε καθεμιά από τις τρεις μορφές του είναι συνεχής, όπως είναι συνεχής και η διαδοχική μεταμόρφωσή του από τη μια στην άλλη μορφή. Η συνολική κύκληση αποτελεί την πραγματική ενότητα των τριών κυκλήσεων (= βιομηχανικό κεφάλαιο). Στη συνολική κύκληση συνυπάρχουν και αλληλοδιαπλέκονται και οι τρεις κυκλήσεις. Στη συνολική κύκληση, που μπορούμε να την παρομοιάσουμε με έναν «διαρκώς περιστρεφόμενο κύκλο», «κάθε στοιχείο εμφανίζεται σαν σημείο αφετηρίας, σαν σημείο περάσματος και σαν σημείο επιστροφής. Η συνολική διαδικασία παρουσιάζεται σαν ενότητα της διαδικασίας παραγωγής και της διαδικασίας κυκλοφορίας˙ η διαδικασία παραγωγής γίνεται μεσολαβητής της διαδικασίας κυκλοφορίας και αντίστροφα. Κοινό και για τις τρεις κυκλήσεις [άρα και για τη συνολική κύκληση] είναι ότι έχουν σαν καθοριστικό σκοπό, σαν κίνητρο, την αξιοποίηση της αξίας».[1]

Η κίνηση του κεφαλαίου μέσα από αυτά τα τρία κυκλώματα χαρακτηρίζεται από συνέχεια, αλληλουχία, ρευστότητα. Την ίδια στιγμή όμως «[η] διαδικασία κύκλησης του κεφαλαίου είναι μια διαρκής διακοπή, έξοδος από ένα στάδιο και είσοδος στο επόμενο˙ εγκατάλειψη της μιας μορφής και ύπαρξη με μιαν άλλη μορφή˙ το καθένα από αυτά τα στάδια δεν καθορίζει μόνο το άλλο, αλλά ταυτόχρονα και το αποκλείει».[2] Στα Grundrisse, ο Μαρξ χρησιμοποιεί την έννοια της απαξίωσης για να περιγράψει αυτή τη διαδικασία:

Η διαδικασία αξιοποίησης του κεφαλαίου –και το χρήμα γίνεται κεφάλαιο μόνο μέσα από τη διαδικασία αξιοποίησης– εμφανίζεται ταυτόχρονα σαν διαδικασία απαξίωσης, σαν αποχρηματοποίησή του… Η απαξίωση αποτελεί συνθετικό στοιχείο της αξιοποιητικής διαδικασίας˙ πράγμα που βρίσκεται ήδη απλούστατα στο ότι το προϊόν της διαδικασίας [το εμπόρευμα] δεν είναι αξία στην άμεσή του μορφή, αλλά πρέπει πρώτα να ενταχθεί πάλι στην κυκλοφορία για να πραγματοποιηθεί σαν αξία. Αν λοιπόν η παραγωγική διαδικασία αναπαράγει το κεφάλαιο σαν αξία και νέα αξία, ταυτόχρονα το τοποθετεί σαν μη αξία, σαν κάτι που πρέπει πρώτα να αξιοποιηθεί με την ανταλλαγή. Οι τρεις διαδικασίες [φάσεις], που η ενότητά τους αποτελεί το κεφάλαιο, είναι εξωτερικές, χωριστές τοπικά και χρονικά. Η μετάβαση από τη μια στην άλλη, δηλ. η ενότητά τους, αποτελεί σαν τέτοια τυχαίο γεγονός ως προς τους ατομικούς κεφαλαιοκράτες.[3]

Εδώ ο Μαρξ παρουσιάζει τρία δίπολα για να περιγράψει την ίδια κατάσταση: συνεχής ροή και συνεχής διακοπή, διαδικασία αξιοποίησης και διαδικασία απαξίωσης, αξία και μη αξία. Το κεφάλαιο στην κίνησή του είναι συνεχώς αναγκασμένο να υπερβαίνει τη διακοπή, την απαξίωση, τη μη αξία. Την ίδια στιγμή, όμως, η διακοπή, η απαξίωση και η μη αξία είναι εγγενείς καταστάσεις της αέναης αξιοποίησης της αξίας. Μιλάμε δηλαδή για μια εγγενή αντίφαση στην αξιοποίηση της αξίας, μια αντίφαση που μπορεί δυνητικά να οδηγήσει σε κρίση το σύστημα. Κι ένα εργαλείο μελέτης και όξυνσης των κρίσεων για όσους επιθυμούμε να καταργήσουμε τον κόσμο του κεφαλαίου.

Ωστόσο, «σε γενικές γραμμές η ενότητα αυτή πρέπει να διατηρείται, όσο το σύνολο της παραγωγής βασίζεται στο κεφάλαιο»·[4] πρέπει δηλαδή να διατηρείται αυτή η συνέχεια, ακόμα κι αν δεν επιτυγχάνεται πάντα απόλυτα. «Έτσι το βιομηχανικό κεφάλαιο [ενότητα των τριών κυκλήσεων] στη συνέχεια της κύκλησής του βρίσκεται ταυτόχρονα σε όλα τα στάδιά της και στις διάφορες μορφές λειτουργίας που αντιστοιχούν στα στάδια αυτά».[5] Ή διαφορετικά «[μ]ε το ένα χέρι προκαταβάλλεται χρήμα, με το άλλο εισπράττεται χρήμα».[6] Αλλά αυτή η παράλληλη ύπαρξη «είναι μόνο αποτέλεσμα της διαδοχής».[7] Η συνύπαρξη είναι αποτέλεσμα της διαδοχής. Τι σημαίνει αυτό πρακτικά; Εάν, για παράδειγμα, δεν μπορεί να εκτελεστεί η πράξη Ε΄ – Χ΄, δηλαδή το εμπόρευμα μένει απούλητο, τότε διακόπτεται η κύκληση αυτού του μέρους του κεφαλαίου, έτσι τα επόμενα μέρη που βγαίνουν από την παραγωγή με τη μορφή Ε΄ βρίσκουν φραγμένο τον δρόμο της αλλαγής της λειτουργίας τους από τα μέρη που προηγήθηκαν. «Αν το φαινόμενο αυτό βαστάξει κάμποσο καιρό, τότε περιορίζεται η παραγωγή και σταματάει όλη η διαδικασία. Κάθε σταμάτημα της διαδοχής φέρνει διαταραχή στην παράλληλη ύπαρξη, κάθε σταμάτημα σε ένα στάδιο προκαλεί ένα μεγαλύτερο ή μικρότερο σταμάτημα στην όλη κύκληση όχι μόνο του σταματημένου μέρους του κεφαλαίου, αλλά και όλου του ατομικού κεφαλαίου».[8] Μια απεργία, λοιπόν, δεν επηρεάζει μόνο τη λειτουργία του παραγωγικού κεφαλαίου αλλά διακόπτει την κύκληση όλων των μορφών του κεφαλαίου.

Αν θέλουμε να συνοψίσουμε μπορούμε να πούμε τα εξής (με τα λόγια του Μαρξ ξανά):

[Τ]ο κεφάλαιο σαν σύνολο βρίσκεται στις διάφορες φάσεις του ταυτόχρονα και παράλληλα στον χώρο. Διαρκώς όμως κάθε μέρος περνάει διαδοχικά από τη μια φάση, από τη μια λειτουργική μορφή στην άλλη και έτσι λειτουργεί διαδοχικά σε όλες. Έτσι οι μορφές είναι ρευστές μορφές που η σύγχρονη ύπαρξή τους γίνεται δυνατή χάρη στη διαδοχή τους. Κάθε μορφή ακολουθεί την άλλη και προηγείται απ’ αυτήν, έτσι που η επιστροφή του ενός μέρους του κεφαλαίου σε μια μορφή καθορίζεται από την επιστροφή του άλλου σε μιαν άλλη μορφή. Κάθε μέρος διαγράφει τη δική του κυκλοφορία… κι αυτές οι ιδιαίτερες κυκλοφορίες αποτελούν μόνο ταυτόχρονες και διαδοχικές φάσεις της συνολικής πορείας… Το συνολικό κοινωνικό κεφάλαιο έχει πάντα αυτή τη συνέχεια, και η διαδικασία του είναι πάντα η ενότητα των τριών κυκλήσεων.[9]

Θέμα προς συζήτηση:
Σύμφωνα με τον David Harvey (A companion to Marx’s Capital Vol. 2), στον κομμουνισμό απαιτείται ο μετασχηματισμός ή η ανακατασκευή των τριών κυκλήσεων των μορφών του κεφαλαίου έτσι ώστε να μην εξυπηρετούν πλέον την αξιοποίηση της αξίας αλλά μια παραγωγή που θα βασίζεται στους συνεταιρισμένους παραγωγούς. Μπορεί όμως να γίνει κάτι τέτοιο; Σε ένα ακόμα πιο αφηρημένο επίπεδο, αυτά τα τρία κυκλώματα στην ουσία αναπαριστούν την κίνηση της αφηρημένης ανθρώπινης εργασίας, αφού υφιστάμενη ουσία της αξίας είναι η αφηρημένη εργασία και μέτρο της αξίας είναι ο κοινωνικά αναγκαίος χρόνος αφηρημένης εργασίας. Δηλαδή νόμος αυτών των κυκλωμάτων είναι η αέναη εκμετάλλευση της τάξης των προλετάριων από τους κεφαλαιοκράτες, η μισθωτή εργασία. Εάν, λοιπόν, ο κομμουνισμός είναι το πραγματικό κίνημα που καταργεί την παρούσα κατάσταση πραγμάτων, η οποία ορίζεται από τη μισθωτή εργασία, τότε δεν θα πρέπει αναπόφευκτα αυτό το πραγματικό κίνημα να καταργήσει, και όχι να μετασχηματίσει, και τα τρία κυκλώματα αναπαραγωγής του κεφαλαίου;

****

Στη συνέχεια, ο Μαρξ αναφέρει το εξής: «Το κεφάλαιο σαν αυτο-αξιοποιούμενη αξία δεν περικλείει μόνο ταξικές σχέσεις, έναν καθορισμένο κοινωνικό χαρακτήρα που στηρίζεται στην ύπαρξη της εργασίας σαν μισθωτής εργασίας».[10] Και συνεχίζει: «[τ]ο κεφάλαιο είναι μια κίνηση, μια διαδικασία κύκλησης που περνάει από διάφορα στάδια,… το κεφάλαιο μπορεί να νοηθεί μόνο σαν κίνηση και όχι σαν ένα πράγμα που ηρεμεί»[11] (διότι το πράγμα που ηρεμεί ισοδυναμεί με διακοπή, απαξίωση, μη αξία). Ο νόμος αυτής της κίνησης είναι η αέναη αξιοποίηση της αξίας, η αέναη αύξησή της. Ο καπιταλισμός υπάρχει και μπορεί να συνεχίσει να υπάρχει μόνο εφόσον αξιοποιείται η κεφαλαιακή αξία. Υπό αυτή την έννοια, η κίνηση της αξίας γίνεται αυτόματη, δρα με τη δύναμη στοιχειακής φυσικής διαδικασίας. Η αξία αυτονομείται, όχι όμως ως παγωμένη αφαίρεση αλλά ως αυτή η αφαίρεση εν δράσει, ως «στοιχειωμένη αντικειμενικότητα», άυλη αλλά αντικειμενική. Δηλαδή, ως κάτι που δεν μπορείς να πιάσεις, είναι άυλη, φάντασμα, αλλά έχει αντικειμενικές συνέπειες.

Ποιες είναι οι συνέπειες αυτής της αυτονόμησης (Verselbständigung);

1. Εάν, όπως λέει ο Μαρξ, η κοινωνική κεφαλαιακή αξία υποστεί μια αξιακή επανάσταση, δηλαδή γίνουν αλλαγές εντός της σφαίρας της παραγωγής όπως η εισαγωγή μιας νέας τεχνολογίας, τότε είναι πολύ πιθανόν κάποιοι μεμονωμένοι καπιταλιστές να μην καταφέρουν να ισοφαρίσουν αυτή την επανάσταση στις αξίες, να μην αντέξουν τον ανταγωνισμό και να καταστραφούν. Η αυτόματη κίνηση της αυτονομoύμενης αξίας, που δρα με τη δύναμη στοιχειακής φυσικής διαδικασίας, επιβάλλεται στις προβλέψεις και τα σχέδια του μεμονωμένου κεφαλαιοκράτη με αποτέλεσμα την καταστροφή του κεφαλαίου του. «Έτσι, αυτές οι περιοδικές αξιακές επαναστάσεις επιβεβαιώνουν αυτό ακριβώς που δήθεν πάνε να διαψεύσουν: την αυτονόμηση που υφίσταται η αξία σαν κεφάλαιο και που τη διατηρεί και την οξύνει με την κίνησή της».[12] Μια συνέπεια, λοιπόν, της αυτονομούμενης αξίας εν κινήσει είναι η απαξίωση κεφαλαίου μέσω αλλαγών εντός της σφαίρας της παραγωγής (τεχνολογίες, οργάνωση της εργασίας κ.λπ.), απαξίωση που μπορεί να πάρει τεράστιες διαστάσεις.

2. Δεν καταστρέφονται όμως όλοι οι καπιταλιστές. Ποιοι καταφέρνουν να επιβιώσουν; Σύμφωνα με τον Μαρξ, «[ό]σο μεγαλύτερες είναι οι διαταραχές [δηλ. οι αξιακές επαναστάσεις που συντελούνται στη σφαίρα της παραγωγής], τόσο μεγαλύτερο χρηματικό κεφάλαιο πρέπει να κατέχει ο βιομήχανος κεφαλαιοκράτης, για να μπορεί να περιμένει ως την ισοφάριση των διαταραχών. Και επειδή στην πορεία της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής διευρύνεται η κλίμακα κάθε ατομικού προτσές παραγωγής, και μαζί του αυξάνει και το ελάχιστο μέγεθος του κεφαλαίου που πρέπει να προκαταβάλλεται, το γεγονός αυτό προστίθεται στα άλλα γεγονότα, που μετατρέπουν ολοένα και περισσότερο τη λειτουργία του βιομήχανου κεφαλαιοκράτη σε μονοπώλιο μεγάλων κεφαλαιοκρατών του χρήματος, ατομικών ή συνεταιρισμένων».[13]

Αυτό το χωρίο παραπέμπει ευθέως στον πρώτο τόμο και συγκεκριμένα στο απόσπασμα για τη συγκεντροποίηση του κεφαλαίου:

Εδώ δεν μπορούμε ν’ αναπτύξουμε τους νόμους αυτής της συγκεντροποίησης των κεφαλαίων [το κάνει στον δεύτερο τόμο], δηλ. της έλξης κεφαλαίου από κεφάλαιο. Αρκεί ν’ αναφέρουμε σύντομα μερικά γεγονότα. Η πάλη του συναγωνισμού διεξάγεται με το φτήνεμα των εμπορευμάτων. Η φτήνια των εμπορευμάτων εξαρτιέται, όταν όλοι οι άλλοι όροι μένουν αμετάβλητοι, από την παραγωγικότητα της εργασίας, και η παραγωγικότητα της εργασίας εξαρτιέται από την κλίμακα της παραγωγής. Γι’ αυτό τα μεγάλα κεφάλαια νικούν τα μικρά. Ας θυμηθούμε ακόμα πως με την ανάπτυξη του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής αυξάνει το ελάχιστο μέγεθος του ατομικού κεφαλαίου, που απαιτείται για να διεξαχθεί κάτω από κανονικούς όρους μια επιχείρηση. Γι’ αυτό τα μικρότερα κεφάλαια ωθούνται προς σφαίρες παραγωγής που η μεγάλη βιομηχανία τις έχει καταχτήσει μόνο σποραδικά ή ατελώς. Εδώ η μανία του συναγωνισμού είναι απευθείας ανάλογη προς τον αριθμό και αντιστρόφως ανάλογη προς το μέγεθος των ανταγωνιζόμενων κεφαλαίων. Τελειώνει πάντα με τον αφανισμό πολλών μικρών κεφαλαιοκρατών, που τα κεφάλαιά τους εν μέρει περνάνε στα χέρια του νικητή και εν μέρει αφανίζονται. Εκτός από αυτό μαζί με την κεφαλαιοκρατική παραγωγή σχηματίζεται μια τελείως καινούργια δύναμη, το πιστωτικό σύστημα, που στις αρχές του εισχωρεί λαθραία σαν μετριόφρων βοηθός της συσσώρευσης, προσελκύει με αόρατα νήματα στα χέρια ατομικών ή συνεταιρισμένων κεφαλαιοκρατών τα μεγαλύτερα ή μικρότερα χρηματικά ποσά που είναι σκόρπια πάνω στην επιφάνεια της κοινωνίας, γίνεται όμως σε λίγο ένα καινούργιο και τρομερό όπλο στην πάλη του συναγωνισμού και τελικά μετατρέπεται σε έναν τεράστιο κοινωνικό μηχανισμό για τη συγκεντροποίηση των κεφαλαίων».[14]

Άρα μια δεύτερη συνέπεια της αυτονομημένης αξίας είναι η συγκεντροποίηση κεφαλαίου, η δημιουργία μονοπωλίων και η δημιουργία και γιγάντωση του πιστωτικού συστήματος.

3. Ακόμα και στην εποχή του αναπτυγμένου καπιταλισμού, μέσα παραγωγής που ενσωματώνονται στο παραγωγικό κεφάλαιο μπορεί να προέρχονται από μη καπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής. Σύμφωνα με τον Μαρξ, μόλις αυτά τα μέσα παραγωγής εισέλθουν στο κύκλωμα του κεφαλαίου τότε μετατρέπονται σε καπιταλιστικά εμπορεύματα. «Η κυκλοφορία του βιομηχανικού κεφαλαίου… διασταυρώνεται με την κυκλοφορία εμπορευμάτων που έχουν παραχθεί από τους πιο διαφορετικούς κοινωνικούς τρόπους παραγωγής… Δεν έχει σημασία ποιος είναι ο χαρακτήρας της διαδικασίας παραγωγής από την οποία προέρχονται τα εμπορεύματα. Στην αγορά λειτουργούν σαν εμπορεύματα, και σαν εμπορεύματα μπαίνουν στην κύκληση του βιομηχανικού κεφαλαίου, καθώς και στην κυκλοφορία της υπεραξίας που φορέας της είναι το εμπορευματικό κεφάλαιο. Χαρακτηριστικό λοιπόν της διαδικασίας κυκλοφορίας του βιομηχανικού κεφαλαίου είναι η προέλευση των εμπορευμάτων από όλα τα μέρη, η ύπαρξη της αγοράς σαν παγκόσμιας αγοράς».[15]

Η αναπαραγωγή του παραγωγικού κεφαλαίου απαιτεί και την αναπαραγωγή αυτών των μέσων παραγωγής που προέρχονται από άλλους τρόπους παραγωγής. «Με αυτή την έννοια ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής εξαρτιέται από τρόπους παραγωγής που βρίσκονται έξω από τη δική του βαθμίδα ανάπτυξης. Η τάση του όμως είναι να μετατρέπει όσο είναι δυνατόν κάθε παραγωγή σε εμπορευματική παραγωγή˙ το κύριο μέσο του γι’ αυτό είναι τούτο ακριβώς το τράβηγμα αυτών των τρόπων παραγωγής στη διαδικασία της κυκλοφορίας του… Η επέμβαση του βιομηχανικού κεφαλαίου προωθεί παντού αυτή τη μετατροπή, μαζί της όμως προωθεί και τη μετατροπή όλων των άμεσων παραγωγών σε μισθωτούς εργάτες».[16] Και συμπληρώνει ότι το ίδιο ισχύει και για μέσα συντήρησης που προέρχονται από άλλους τρόπους παραγωγής και αγοράζονται από τους εργάτες.

Άρα μια τρίτη συνέπεια της αυτονόμησης της αξίας είναι η διαρκής πρωταρχική συσσώρευση, αλλά και η έστω και μειοψηφική ύπαρξη άλλων τρόπων παραγωγής ακόμα και σήμερα (π.χ. δουλεία).

Θέμα προς συζήτηση:

Σύμφωνα με τον Μαρξ, οι παραπάνω συνέπειες (απαξίωση κεφαλαίου, συγκεντροποίηση κεφαλαίου, δημιουργία και γιγάντωση του πιστωτικού συστήματος και η διαρκής πρωταρχική συσσώρευση) δεν οφείλονται στην αντίφαση κεφαλαίου/εργασίας, δηλαδή στην ταξική πάλη, αλλά στον νόμο που διέπει την αέναη κίνηση του κεφαλαίου, στην αξιοποίηση της αξίας. Επιστρέφουμε λοιπόν σε ένα ερώτημα που μας είχε απασχολήσει και σε προηγούμενα μαθήματα: είναι όντως η ταξική πάλη αμέτοχη σε όλα τα παραπάνω; Για παράδειγμα, η εισαγωγή νέων τεχνολογιών έχει να κάνει μόνο με τον ανταγωνισμό μεταξύ κεφαλαιοκρατών ή και με την πειθάρχηση των εργατών; Κάποιοι καπιταλιστές αφανίζονται ή απορροφώνται από μεγαλύτερα κεφάλαια απλώς λόγω μεγέθους ή γιατί δεν κατάφεραν να εκμεταλλευτούν επαρκώς την εργασιακή δύναμη που είχαν υπό την προσταγή τους; Ένας λόγος της διαρκούς πρωταρχικής συσσώρευσης δεν είναι και η συνεχής αναζήτηση για φτηνή εργασιακή δύναμη;

Χρόνος περιστροφής και αριθμός περιστροφών

Όπως είδαμε, ο συνολικός χρόνος κυκλοφορίας ενός δοσμένου κεφαλαίου είναι ίσος με το άθροισμα του χρόνου κυκλοφορίας και του χρόνου παραγωγής. Είναι το χρονικό διάστημα από τη στιγμή της προκαταβολής της κεφαλαιακής αξίας με μια καθορισμένη μορφή έως την επιστροφή με την ίδια μορφή της κεφαλαιακής αξίας που βρίσκεται στη διαδικασία της κίνησής της.
Ο καθοριστικός σκοπός της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής είναι πάντα η αξιοποίηση της προκαταβεβλημένης αξίας, αδιάφορο αν η αξία αυτή έχει προκαταβληθεί με την αυτόνομη μορφή της, δηλ. με τη χρηματική μορφή, ή με τη μορφή εμπορεύματος· στη δεύτερη περίπτωση, η αξιακή της μορφή έχει μόνο μια ιδεατή αυτονομία στην τιμή των προκαταβεβλημένων εμπορευμάτων. Και στις δύο περιπτώσεις, η κεφαλαιακή αυτή αξία περνάει κατά τη διάρκεια της κύκλησής της από διάφορες μορφές ύπαρξης. Η ταυτότητά της με τον ίδιο τον εαυτό της διαπιστώνεται στα βιβλία του κεφαλαιοκράτη, ή με τη μορφή του λογιστικού χρήματος.[17]

Ο Μαρξ ξεκινάει το 7ο κεφάλαιο με την προηγούμενη εννοιολόγηση για να καταλήξει σε αυτήν που θα εξυπηρετήσει καλύτερα την ανάλυση που επιδιώκεται στο δεύτερο μέρος του δεύτερου τόμου. Κάνει λοιπόν μια σύντομη ανασκόπηση των χαρακτηριστικών των τριών μορφών κύκλησης του κεφαλαίου που είδαμε στο πρώτο μέρος και συνοψίσαμε παραπάνω. Οι μορφές Ι (Χ … Χ΄) και ΙΙ (Π … Π΄) εκφράζουν αφενός ότι η προκαταβεβλημένη αξία έχει αξιοποιηθεί λειτουργώντας ακριβώς σαν κεφαλαιακή αξία και, αφετέρου, ότι μετά από την όλη διαδικασία αυτή επανέρχεται στην μορφή με την οποία ξεκίνησε (προκειμένου να επαναλάβει την ίδια διαδικασία, όπως μας θυμίζει με μια αναφορά που κάνει στον πρώτο τόμο [18]). Αυτές οι δύο μορφές διαφέρουν από τη μορφή ΙΙΙ (Ε … Ε΄) επειδή αφετηρία σε αυτήν την τελευταία δεν είναι η προκαταβεβλημένη κεφαλαιακή αξία, αλλά η ήδη αξιοποιημένη κεφαλαιακή αξία. Είναι οι δύο πρώτες μορφές που θα χρησιμοποιηθούν στο δεύτερο μέρος, η πρώτη (Ι) για να διερευνηθεί η επίδραση της περιστροφής στο σχηματισμό υπεραξίας και η δεύτερη (ΙΙ) για να διερευνηθεί η επίδρασή της στο σχηματισμό προϊόντος.

Τώρα, κάθε ξεχωριστή κύκληση μπορεί να ειδωθεί μόνο σαν «ένα κομμάτι της ζωής του κεφαλαίου», το οποίο, καθώς οφείλει να επαναλαμβάνεται διαρκώς, αποτελεί μια περίοδο. «Η κύκλιση του κεφαλαίου, οριζόμενη όχι σαν μεμονωμένη πράξη, αλλά σαν περιοδική διαδικασία, ονομάζεται περιστροφή του κεφαλαίου. Η διάρκεια αυτής της περιστροφής δίνεται από το άθροισμα του χρόνου παραγωγής του και του χρόνου κυκλοφορίας του… Μετράει το ενδιάμεσο διάστημα ανάμεσα σε μια περίοδο κύκλησης της συνολικής κεφαλαιακής αξίας και την επόμενη… το χρόνο της ανανέωσης, της επανάληψης της διαδικασίας αξιοποίησης ή της διαδικασίας παραγωγής της ίδιας κεφαλαιακής αξίας».[19] Πρακτικά, για τον κεφαλαιοκράτη, ο χρόνος περιστροφής του κεφαλαίου είναι ο χρόνος που περνά μέχρι να πάρει πίσω με την αρχική του μορφή το κεφάλαιο που έπρεπε να προκαταβάλει. Φυσική μονάδα σε σχέση με την οποία μετρούνται οι περιστροφές του κεφαλαίου αποτελεί ο ένας χρόνος, και ο αριθμός περιστροφών δίνεται απλά από το κλάσμα 12/χπ, όπου χπ είναι ο χρόνος περιστροφής μετρημένος σε μήνες.

Ο Μαρξ κάνει μια πρωταρχική παρατήρηση για τις διαφορές στους χρόνους περιστροφής των ατομικών κεφαλαίων ανάλογα με τη σφαίρα τοποθέτησής τους. Όμως τα πραγματικά προβλήματα για την εξέταση, για τον υπολογισμό της πραγματικής περιστροφής του κεφαλαίου, τα θέτει το πάγιο κεφάλαιο – τα κεφαλαιουχικά στοιχεία της παραγωγής που μεταβιβάζουν σταδιακά την αξία τους στο προϊόν και διατηρούνται έπειτα από μια περίοδο περιστροφής για να λειτουργήσουν ξανά στην επόμενη· αυτό είναι το ζήτημα που αναπόφευκτα θα μας απασχολήσει στη συνέχεια.

Στον δεύτερο τόμο, καθώς το πάγιο κεφάλαιο εξετάζεται κατά κάποιο τρόπο τεχνικά και κυρίως στη βάση της σχέσης του με τις περιόδους περιστροφής, δεν θα εξεταστούν οι πολύπλευρες προκλήσεις που θέτει στη συνεκτικότητα του χωροχρόνου του κεφαλαίου, ούτε θα βρούμε εδώ τη γλαφυρή έκθεση του ζητήματος που υπάρχει στα Grundrisse.

Ο Χάρβεϋ επιλέγει ενδεικτικά ένα χωρίο από αυτό το τελευταίο έργο, από το περίφημο «Απόσπασμα για τις μηχανές», θεωρώντας τα αποσπάσματα αυτά χρήσιμα ώστε να συμπληρωθεί η εικόνα του ζητήματος του πάγιου κεφαλαίου που δίνεται στο δεύτερο τόμο:

Η φύση δεν κατασκευάζει μηχανήματα, ατμομηχανές, σιδηρόδρομους, ηλεκτρικούς τηλέγραφους, αυτόματες κλωστικές μηχανές κλπ. Αυτά είναι προϊόντα της ανθρώπινης βιομηχανίας· φυσική ύλη που μετατράπηκε σε όργανο της ανθρώπινης βούλησης πάνω στην φύση, ή της ανθρώπινης δραστηριοποίησης μέσα στη φύση. Είναι όργανα του ανθρώπινου μυαλού δημιουργημένα με το ανθρώπινο χέρι· αντικειμενοποιημένη επιστήμη. Η ανάπτυξη του πάγιου κεφαλαίου δείχνει σε ποιο βαθμό η γενική κοινωνική γνώση έχει γίνει άμεση παραγωγική δύναμη, και σε ποιο βαθμό επομένως οι όροι της συνολικής διαδικασίας της κοινωνικής ζωής έχουν τεθεί υπό τον έλεγχο της γενικής διάνοιας και έχουν μετασχηματιστεί σύμφωνα με αυτήν. Σε ποιο βαθμό οι κοινωνικές παραγωγικές δυνάμεις έχουν παραχθεί, όχι μόνο με τη μορφή της γνώσης, αλλά και σαν άμεσα όργανα της κοινωνικής πρακτικής· της πραγματικής βιοτικής διαδικασίας.[20]

[1] Βλέπε Κ. Μαρξ, Κεφάλαιο, Τόμος ΙΙ, σελ. 98. Όλα τα αποσπάσματα προέρχονται από το 4ο κεφάλαιο (που παρουσιάστηκε στο 70ό μάθημα) και το 7ο κεφάλαιο του δεύτερου τόμου, εκτός από τα αποσπάσματα που προέρχονται από τα Grundrisse και τον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου.
[2] Ό.π., σελ. 100.
[3] Κ. Μαρξ, Grundrisse, σελ. 302-303. Το απόσπασμα παρατίθεται σ’ αυτή τη μορφή στα Παιδιά της Γαλαρίας, τχ. 16-17 (2014), σελ. 11, στα πλαίσια μιας σύντομης ανάλυσης του περιοδικού για την «Υπερσυσσώρευση και απαξίωση κεφαλαίου», στο ίδιο, σελ. 8-12. Το ζήτημα θα μας απασχολήσει εν εκτάσει στον επόμενο κύκλο μαθημάτων πάνω στον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου.
[4] Ό.π., σελ. 303.
[5] Κ. Μαρξ, Κεφάλαιο, τόμος ΙΙ, σελ. 100.
[6] Ό.π., σελ. 100.
[7] Ό.π., σελ. 101.
[8] Ό.π., σελ. 101 (η έμφαση δική μας).
[9] Ό.π., σελ. 102.
[10] Ό.π., σελ. 103.
[11] Ό.π., σελ. 103.
[12] Ό.π., σελ. 103.
[13] Ό.π., σελ. 105.
[14] Κ. Μαρξ, Κεφάλαιο, τόμος Ι, σελ. 649.
[15] Κ. Μαρξ, Κεφάλαιο, τόμος ΙΙ, σελ. 107-108.
[16] Ό.π., σελ. 108.
[17] Ό.π., σελ. 150.
[18] «Αν η παραγωγή έχει κεφαλαιοκρατική μορφή, το ίδιο γίνεται και με την αναπαραγωγή. Όπως στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής η εργασιακή διαδικασία εμφανίζεται μόνο σαν ένα μέσο για τη διαδικασία αξιοποίησης, έτσι και η αναπαραγωγή εμφανίζεται μόνο σαν ένα μέσο για ν’ αναπαραχθεί η προκαταβεβλημένη αξία σαν κεφάλαιο, δηλ. σαν αυτοαξιοποιούμενη αξία». Κ Μαρξ, Κεφάλαιο, τόμος Ι, σελ. 586.
[19] Κ. Μαρξ, Κεφάλαιο, τόμος ΙΙ, σελ. 152-153.
[20] Κ. Μαρξ, Grundrisse, σελ. 539. Παρατίθεται στο D. Harvey, A Companion to Marx’s Capital Vol. 2, σελ. 109. Σαν εισαγωγή στο επόμενο μάθημα, αξίζει να διαβάσει κανείς όλες τις αναπτύξεις για το πάγιο και το κυκλοφορούν κεφάλαιο στα Grundrisse, σελ. 520-571.